Karaburun Yarımadası içinde yer aldığı coğrafi bölgenin de etkisiyle oldukça hareketli bir geçmişe sahiptir. Topoğrafyadan kaynaklanan sınırlı üretim alanına karşın Yarımada’nın tarihinde farklı nedenlere bağlı göçler ve farklı nitelikte iskân süreçleri görülür. Anadolu’dan ve adalardan gelen toplulukların iskânıyla ortaya çıkan yerleşmeler bulunduğu gibi, yarımada sınırları içindeki yerleşmelerde de farklı nedenlerle kaymalar olmuştur. Bu yerleşmelerin günümüze taşıdığı mimari miras bölge coğrafyasında biçimlenen toplumsal, ekonomik ve siyasi ilişkilerin bir ürünü olarak anlaşılmalıdır. Söz konusu coğrafyanın tarih boyunca farklı toplumsal grupların yaşam alanı olması Karaburun Yarımadası’nın kültür mirasındaki çeşitliliğin başlıca kaynağıdır. Öte yandan aynı hareketlilik yakın tarihte kimi yerleşmelerin terkedilerek tahrib olmasına yol açmıştır. Bugün yaşayan yerleşmelerin bir bölümünde ise tarihsel çevreye yeterli duyarlılığı göstermeyen bir yapılaşma başka tür bir tahribatı beraberinde getirmektedir. Özellikle son yirmi yılda artan turizm ve yazlık konut talebi hem doğanın hem de kırsal yerleşme dokusunun tahribatını hızlandırmıştır. Bu durum Yarımada bütününde bir envanter çalışmasının ivedilikle ele alınmasını zorunlu kılmıştır. Karaburun Yarımadası Yerel Gündem 21 Yerleşme ve Mimarlık Tarihi Çalışma Grubu’nun 2002 yılından bu yana sürdürmekte olduğu envanter projesinin amaçları, Karaburun Yarımadası’nın tarihsel ve kültürel mirasını saptamak, belgelemek ve bu birikime dayanarak Yarımada’nın yerleşme ve mimarlık tarihini çözümlemeye yönelik çalışmalar ve yayınlar yapmak, böylelikle de söz konusu tarihsel mirasın korunmasına, Yarımada gündeminde ve Ege kültüründe hakettiği yeri almasına katkıda bulunmaktır. Geleneksel yapı tipolojileri ve bunların üretim süreçleri, yapı malzemeleri ve yapım teknikleri, yaşayan yapı ustalarının bilgi ve deneyimlerinin derlenmesi, tarihsel yerleşmelerin Yarımada bütününde birbirleriyle ve bölgeyle olan ilişkileri, yerleşmelerin ve ulaşım ağının tarih içindeki oluşum ve değişim süreçleri Grup üyelerinin üzerinde yoğunlaştığı konulardan bazılarıdır.
Yarımada’nın doğusunda Balıklıova, Eski Mordoğan, Çatalkaya, Hacılar, Teke, Yenicepınar, İnecik, Kösedere ve Eğlenhoca; kuzeydoğusunda Ambarseki, Saip, Manastır, Karaburun [Ahurlu], Çullu ve Hisarcık; kuzeyinde Bozköy, Tepeboz, Hasseki ve Sarpıncık; batısında Sazak, Parlak [Boynak], Salman, Küçükbahçe, Çukurköy ve Karareis [Meli] köyleri yer almaktadır. Yaylaköy ve Manastır üçyüz metreden yukarıda ve denizden kopuk köylerdir. Hacılar, Teke, Manastır, Çullu, Hisarcık, Sazak ve Meli tümüyle terkedilmiş, Salman, Küçükbahçe ve Çukurköy ise yarı-mesken durumdadır. 2002 ve 2003 yıllarında gerçekleştirilen tarama çalışmalarında adı geçen tarihsel yerleşmelerin büyük bir bölümü ziyaret edilmiş, kimi yapılar fotoğrafla belgelenmiş, muhtarlar ve köy sakinleriyle görüşmeler yapılmıştır. Ön çalışmaların sağladığı birikim Grubun çalışma stratejileri geliştirmesine de olanak vermiştir. Grubun kurucu üyeleri bir yıllık çalışmalarının geniş bir özetini yerel yönetimlerin üst düzeyde katıldıkları 5 Nisan 2003 tarihli Karaburun Yarımadası Yerel Gündem 21 meclis toplantısında ilgili kamuoyuna sunmuşlardır.
Yerleşme ve Mimarlık Tarihi Çalışma Grubu’nun yürütmekte olduğu envanter çalışmaları 2004 yılında “Karaburun Yarımadası (İzmir) Kırsal Mimarlık Envanteri” ve “Karaburun Yarımadası (İzmir) Mezar Taşları Envanteri” başlıklarını taşıyan iki ayrı proje halinde Türkiye Bilimler Akademisi Türkiye Kültür Sektörü (TÜBA-TÜKSEK) Türkiye Kültür Envanteri Projesi kapsamına alınmıştır. Yarımadanın kuzeydoğusunda Karaburun ilçe merkezi ile Çullu, Hisarcık, Ambarseki ve Saip köylerinin yer aldığı bölgede başlatılan envanter çalışmaları 2007 yılından bu yana Yarımada bütününde yürütülmektedir. Kırsal Mimarlık Envanteri projesi kapsamında kadastral ve hâlihazır haritaları bulunan yerleşmelerde ön-restitüsyon çalışmaları yapılmış, kamusal yapıların önemli bir bölümüyle tipolojik olarak belgelenmesi uygun görülen konutların rölöveleri çıkarılmış, geleneksel yapım tekniklerine yönelik belgelemeler yapılmış, yaşlı köy sakinleriyle görüşmeler yapılarak köylerin yakın tarihi hakkında bilgi derlenmiştir. Kısmen Kırsal Mimarlık Envanteri projesine paralel olarak yürütülen Mezar Taşları Envanteri projesi 2007 yılında tamamlanmış bulunmaktadır. Bu projeyle büyük çoğunluğu onsekizinci ve ondokuzuncu yüzyıllara ait 750 dolayında mezar taşı belgelenmiştir.(1) Çalışmalarımız süresince sağladıkları önemli katkılar için Karaburun Yarımadası Yerel Gündem 21 Sekreterliği’ne, Türkiye Bilimler Akademisi Başkanlığı’na ve TÜBA-TÜKSEK Koordinatörlüğü’ne, Karaburun Belediye Başkanlığı’na, Karaburun Kaymakamlığı’na, Urla Kaymakamlığı’na, Karaburun İlçe Jandarma Komutanlığı’na, köy muhtarlıklarına ve köyleri hakkında verdikleri ayrıntılı bilgiler için konuksever Karaburun köylülerine teşekkürü bir borç biliyoruz.(2)
Sedat EMİR
DEÜ Mimarlık Fakültesi Öğretim Üyesi
Karaburun Yarımadası Yerel Gündem 21
Yerleşme ve Mimarlık Tarihi Çalışma Grubu Koordinatörü
emirsedat@gmail.com
1. Envanter çalışmaları yıllık olarak düzenlenen TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri Çalışma Sonuçları Toplantıları’nda ilgili kamuoyuna sunulmaktadır. Envanter projeleri kapsamında yayınlanmış olan başlıca çalışmalar şunlardır: Emir, S., Arsan, Z. D. ve Kiper, N. “Karaburun Yarımadası (İzmir) Kırsal Mimarlık Envanteri 2004 Yılı Çalışmaları: Çullu ve Hisarcık Köyleri”, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi – Journal of Cultural Inventory, 4 (2005), 161-186; Emir, S. ve Kiper, N. “Karaburun Yarımadası (İzmir) Mezar Taşları Envanteri 2004 Yılı Çalışmaları: Çullu Köyü”, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi – Journal of Cultural Inventory, 4 (2005), 187-201; Emir, S. ve Kiper, N. “Karaburun Yarımadası (İzmir) Mezar Taşları Envanteri 2005 Yılı Çalışmaları: Hisarcık, Ambarseki ve Saip Köyleri”, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi – Journal of Cultural Inventory, 5 (2006), 117-133; Emir, S. [ve Kiper, N.] “Rural Settlements and Architecture in Karaburun Peninsula: The Village of Saip”, TÜBA-TÜKSEK Turkey’s Cultural Inventory: Developing with Culture 2006, ed. T. Taş, Ankara, October 2007, 24-25; Emir, S. ve Kiper, N. “Toplumsal Tarihe Açılan Patikalar: Karaburun Yarımadasında Kırsal Yerleşmeler ve Mezar Taşları”, XI. Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, 17-22 Haziran 2008 Ankara, Özetler ve Program, [Ankara, 2008], 46; Emir, S. [ve Kiper, N.] “Karaburun Yarımadasında Kırsal Yerleşmeler ve Mimarlık”, TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri: Kültürle Büyümek 2007, ed. T. Taş, Ankara, Aralık 2008, 16-17; Emir, S. [ve Kiper, N.] “Karaburun Yarımadasının Mezar Taşları”, TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri: Kültürle Büyümek 2007, ed. T. Taş, Ankara, Aralık 2008, 22-23; Emir, S. ve Kiper, N. “Karaburun Yarımadası (İzmir) Mezar Taşları Envanteri 2006-2007 Çalışmaları I: Eski Mordoğan, Çatalkaya, Hacılar, İnecik, Kösedere ve Eğlenhoca Köyleri”, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi – Journal of Cultural Inventory, 6 (2007), Ankara [2009], 151-196.
2. Bu metin Yerleşme ve Mimarlık Tarihi Çalışma Grubu’nun etkinliklerini özetleyen ve Karaburun Yarımadası Yerel Gündem 21 Bülteni, İzmir, Eylül 2006, 14-15’de yayınlanan raporun güncelleştirilmiş biçimidir.