Gündem 21, kalkınma ve çevre arasında denge kurulmasını hedefleyen “sürdürülebilir gelişme” kavramının yaşama geçirilmesine yönelik, küresel uzlaşmanın ve politik taahhütlerin en üst düzeydeki ifadesi olan bir eylem planıdır.

Gelecek yüzyıla açılan yolda “sürdürülebilir gelişme” konulu Gündem 21`in çıkış noktası, Haziran 1992`de Rio de Janeiro`da yapılan ve “Yeryüzü Zirvesi” olarak adlandırılan Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı`dır.

1992 Rio Yeryüzü Zirvesi’nde “sürdürülebilir kalkınma”, tüm insanlığın 21. yüzyıldaki ortak hedefi olarak benimsenmiş ve bu doğrultuda, 21. yüzyılda çevre ve kalkınma sorunlarıyla başa çıkılmasına ve sürdürülebilir kalkınma hedefine ulaşılmasına yönelik ilkeleri ve eylem alanlarını ortaya koyan “Gündem 21” başlıklı Eylem Planı, Zirve’nin temel çıktısı olarak, BM üyesi ülkelerce kabul edilmiştir.

Gündem 21, “İnsanlık, tarihsel bir dönüm noktasındadır” cümlesiyle açılmaktadır. Uluslar arasında ve ulusların kendi içerisindeki eşitsizliklere, giderek artan yoksulluk, açlık, hastalıklar ve cehalete, ekosistemlerdeki kötüleşmeye dikkat çekilmektedir. Çıkış yolu olarak ise, temel gereksinimlerin karşılanmasını, yaşam standartlarının iyileştirilmesini, ekosistemlerin daha iyi korunması ve yönetimini ve daha güvenli bir geleceğe giden yolun yapı taşlarının döşenmesini sağlayacak küresel ortaklık kavramı gündeme getirilmektedir.

Gündem 21’in, bir yandan günümüzdeki ağırlıklı sorunların üstesinden gelmeye çalışırken, öte yandan da dünyamızı 21. yüzyılın tehditlerine karşı hazırlamayı hedeflediği vurgulanmaktadır. Gündem 21, kalkınma ve çevre işbirliğinde küresel uzlaşmanın ve politik taahhütlerin en üst düzeydeki ifadesi olarak nitelendirilmektedir.

Gündem 21’in başarıyla uygulanmasından öncelikle ve esas olarak hükümetlerin sorumlu olacağı belirtilmekle birlikte, bu sürece, halkın ve hükümet-dışı kuruluşlarla diğer grupların etkin bir biçimde katılımının sağlanması gereği vurgulanmaktadır. Son olarak, Gündem 21’in dinamik bir program olduğuna dikkat çekilmekte ve bu sürecin, sürdürülebilir kalkınma için yeni bir küresel ortaklığın başlangıcı olduğu belirtilmektedir.

Gündem 21’in temel yaklaşımı, tüm program alanlarına yönelik finansman politikalarının belirlenmesi, yeni kaynakların yaratılması, uygulanabilir teknik ve ekonomik araçların belirlenmesi, merkezi yönetim-yerel yönetim ilişkilerinin “yerinden yönetim” anlayışı doğrultusunda güçlendirilmesi, hükümetler ve hükümet-dışı kuruluşlar arasında işbirliğinin geliştirilmesi ve halkın etkin katılımının sağlanması gibi öncelikler üzerine bina edilmiştir. Gündem 21 üç ana ve bir tamamlayıcı kısımdan oluşmakta ve toplam 40 bölümü içermektedir. Katılımcı yaklaşımın, bu küresel eylem planının tamamına yansımış olduğu görülmektedir.

Gündem 21 içerisinde, “sürdürülebilir kalkınma için küresel ortaklıklar oluşturulması” konusuna verilen önem ve öncelik doğrultusunda, Gündem 21’in 28. Bölümü, “Gündem 21’in desteklenmesinde yerel yönetimlerin girişimleri” başlığını taşımaktadır.

Bu bölümün temel dayanağı olarak, “Gündem 21’de ele alınan sorunların ve çözümlerin büyük bir bölümünün yerel düzeydeki faaliyetlere dayalı olması nedeniyle, belirlenen hedeflerin gerçekleştirilmesinde yerel yönetimlerin katılımı ve işbirliği, belirleyici bir etken olacaktır” görüşü ortaya getirilmektedir.

“Yerel Gündem 21” kavramının getirildiği bu bölümde, yerel yönetimlerin öncülüğünde, sivil toplumun ve tüm diğer ilgililerin, birlikte kendi sorunlarını ve önceliklerini saptayarak, kentleri için “21. yüzyılın yerel gündem”ini oluşturmaları karara bağlanmaktadır. Yerel Gündem 21’in, Gündem 21 içerisinde kendisine yer bulması kolay olmamıştır. Rio Zirvesi öncesinde Birleşmiş Milletler tarafından düzenlenen hazırlık toplantılarında, yerel yönetimlerin ve konuya duyarlı sivil toplum kuruluşlarının çabalarına karşın, özellikle ulusal heyetlerde yer alan merkezi yönetim kuruluşlarının temsilcileri, 28. Bölüm’ün içeriğine karşı çıkmış ve Yerel Gündem 21’in taslağa alınmasına sıcak bakmamışlardır.

Zirve’ye çok az bir süre kala Brezilya’nın bir başka kentinde, Curitiba’da toplanan yerel yönetimlerin ve bu girişimi destekleyen sivil toplum kuruluşlarının yoğun baskısı ve girişimleri sonucunda Yerel Gündem 21, ancak dördüncü ve son hazırlık toplantısında, Gündem 21 taslağı artık son biçimini alırken dahil edilebilmiştir.

Gündem 21’in, 1992 Yerel Yönetimler Curitiba Bildirgesi esas alınarak hazırlanan 28. Bölümü’nde yerel yönetimlerin, halka en yakın yönetim kademesi olarak, sürdürülebilir kalkınma konusundaki yaşamsal konumlarının altı çizilmekte ve yerel yönetimlere yönelik hedefler ortaya konmaktadır. Bu bölümde getirilen ana hedef olarak, her ülkedeki yerel yönetimlerden, kendi belde halkları ile katılımcı bir süreci başlatmaları ve kendi kentleri için bir Yerel Gündem 21 oluşturmaları konusunda görüş birliği sağlamaları beklenmektedir.

Bu öncelikli hedefe ulaşılmasına yönelik faaliyetler kapsamında da, her yerel yönetimin, hemşehrilerle, yerel kuruluşlar ve özel sektör kuruluşlarıyla diyalog içerisinde, kendi Yerel Gündem 21’lerini geliştirmeleri gerektiği belirtilmektedir.

Yerel yönetimlere yönelik bir başka ana hedef olarak, her ülkedeki tüm yerel yönetimler, karar alma, planlama ve uygulama süreçlerine kadınların ve gençlerin etkin olarak katılımını sağlayacak programlar geliştirmeye ve uygulamaya davet edilmektedir. Böylelikle, Gündem 21, bir yandan doğrudan 24. Bölümü ile kadınlara, 25. Bölümü ile de gençliğe yönelirken, öte yandan da kadınlar ve gençler konusunda yerel yönetimler için özel bir görev alanı çizmektedir.

Gündem 21’in yerel yönetimlerle ilgili bu bölümünde, ayrıca, uluslar arası topluluk ile yerel yönetimler arasındaki işbirliğinin arttırılması ve uluslararası ölçekte yerel yönetimler arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesine yönelik adımlar atılması teşvik edilmektedir. Aynı şekilde, deneyim ve bilgi alışverişini zenginleştirmek amacıyla yerel yönetim birlikleri ve diğer yerel yönetimlerin temsilcileri arasındaki koordinasyon ve işbirliği düzeyinin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Bu bölümün en önemli ve vazgeçilmez yönlendirmelerinden biri olarak, yerel yönetimlerden, öncülük ettikleri Yerel Gündem 21 sürecine uyum sağlamaları beklenmekte ve “Gündem 21’in hedefleri doğrultusunda yerel yönetimlerin, kendi programlarını, politikalarını ve yönetmeliklerini, benimsenen yerel programları esas alarak gözden geçirmeleri ve değiştirmeleri” gerektiği vurgulanmaktadır.

Bu bağlamda, Gündem 21’in hedeflediği sürdürülebilir kalkınmanın yerel düzeyde yaşama geçirilmesini sağlayacak başlıca mekanizma olarak kabul edilen Yerel Gündem 21, insanların temel gereksinimlerinin karşılanması, yaşam standardının iyileştirilmesi ve güvenli bir geleceğin sağlanması yönündeki öncelikleri, ekosistemlerin “taşıma kapasitesi”nin dikkate alınması ve gelecek nesillerin haklarının korunması yönündeki küresel taahhütlerle harmanlaması nedeniyle, özünde “çevre ve yaşam kalitesinin geliştirilmesi projesidir. Bu öncelikler ve taahhütler, geniş tabanlı katılıma dayalı toplumsal uzlaşma sağlayıcı mekanizmalar ile birleştiğinde, Yerel Gündem 21’in aynı zamanda bir “toplu girişim projesi” olma özelliği ön plana çıkmaktadır.

Yerel Gündem 21 sürecinin öncelikli yerel sürdürülebilir kalkınma sorunlarının çözümüne yönelik uzun dönemli, stratejik bir planın hazırlanması ve uygulanması üzerindeki vurgusu, çeşitli katılımcı mekanizmaları içeren ve yerel ortaklıklara dayalı “yönetişim” (governance) anlayışının yaşama geçirilmesini gerekli kılmaktadır.

Sürdürülebilir kalkınma kavramının demokrasi, insan hakları, katılımcılık, şeffaflık, etkinlik, hesap verme ve yerel yönetişimin diğer vazgeçilmez kavramlarıyla birlikte anlam kazanmasından hareketle, Yerel Gündem 21’in şemsiyesi altındaki yerel eylem planlaması sürecinin aynı zamanda “yerel demokrasinin geliştirilmesi projesi” olduğu açıkça görülmektedir.

Yerel Gündem 21, 1992 yılından bu yana, yaklaşık 135 ülkedeki binlerce kentte uygulanmaktadır. Yerel Gündem 21 adı arka planda tutularak, aynı sürece yönelik benzer adlar altında (“Sürdürülebilir Kentler Programı”, “Sağlıklı Kentler Programı”, vb.) yürütülen çalışmalar dikkate alındığında, bu süreçteki kent sayısı daha da artmaktadır.

Gündem 21’in dünya ölçeğindeki cordinator kuruluşu olan UNDP – Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 85 ülkede, Yerel Gündem 21 süreçlerini desteklemektedir. Rio Zirvesi’nden bu yana dünya ölçeğinde Yerel Gündem 21 uygulamalarının sonuçları, en iyi ifadesini, Johannesburg Zirvesi öncesinde Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan tarafından hazırlanan “Gündem 21’in Uygulanması” başlıklı raporda yer alan “Yerel Gündem 21 girişimleri, yerel düzeyde katılımın en başarılı şemsiyesi olmuştur”, değerlendirmesinde bulmaktadır. Zirve’ye sunulan BM “Yerel Yönetimler Diyalog Raporu” da yerel yönetimlerin, Yerel Gündem 21 sayesinde, Gündem 21’deki kapsamlı eylem alanlarına dünya ölçeğindeki en etkili yanıtı verebilmiş olduklarını vurgulamaktadır.

Buna bağlı olarak, Johannesburg Zirvesi’nde benimsenen Uygulama Planı’nın 167. paragrafı, Gündem 21’in ve Zirve’nin çıktılarının etkin olarak uygulanabilmesi amacıyla, “Yerel Gündem 21 programları ile bağlantılı girişimler ve ortaklıklar için devam eden desteğin güçlendirilmesi”ni hükme bağlamaktadır.

Yerel Gündem 21’in dünya ölçeğinde, çok farklı özelliklere ve gelişme düzeylerine sahip ülkelerde kök salmasında, “sürdürülebilir kalkınma” kavramının sosyal hakkaniyet üzerindeki vurgusunun da önemli bir rol oynadığı görülmektedir. BM zirvelerinde, küreselleşmenin sunduğu fırsatlar ve yararların yanı sıra,“mali krizler, güvensizlik, yoksulluk, dışlanma ve gerek toplumlar içi, gerek toplumlar arası eşitsizliklerin artması gibi ciddi sorunlar doğurduğu” vurgulanmakla birlikte, bu konuda uluslararası topluluğun ve özellikle gelişmiş ülkelerin gerekli adımları atmaktan kaçınması karşısında, dünya ölçeğinde giderek artan tepki ve arayışlar, kendilerini alternatif bir küresel forumda ifade etmeye başlamıştır.

“Başka bir Dünya Mümkün” sloganı altında, “dayanışmacı ve demokratik küresel düzen” isteyenleri buluşturan Dünya Sosyal Forumu ile vücut bulan bu hareketin, kendisine merkez olarak Brezilya’nın Porto Alegre kentini seçmiş olması, rastlantı olmaktan uzaktır. Başkenti olduğu Rio Grande do Sul eyaletini de dünyanın gündemine taşıyan bu kent, 1980’li yıllarda başlattığı katılımcı süreçlerle, Rio Zirvesi’nde Yerel Gündem 21’in biçimlenmesinde etkili olmakla kalmayarak, küresel bir başarı örneği niteliğindeki “katılımcı bütçe” uygulamasıyla, özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki Yerel Gündem 21 uygulamalarına esin kaynağı olmayı sürdürmektedir. Gelişmiş ülkelerdeki Yerel Gündem 21 uygulamalarında ise Avrupa’nın başı çektiği görülmektedir.

Rio sonrasında birbiri ardına YG-21 uygulamalarını başlatan Avrupa Birliği ülkelerinde yapılan kapsamlı bir değerlendirmede, 2000’li yılların başında Avrupa’da 4,000’in üzerinde belediyenin YG-21 sürecini etkin olarak yürüttüğü belirtilmektedir. Avrupa’da bu sürece öncülük eden İngiltere, Almanya, Hollanda ve İskandinav ülkelerindeki yerel yönetimlerin neredeyse tamamında YG-21 uygulanırken, uygulamalarını daha geç başlatan diğer ülkeler de bunlardan geri kalmamaktadır. 20 Mayıs 1994’de imzaya açılan Aalborg Şartı (“Sürdürülebilirliğe Doğru Avrupa Kentler ve Kasabalar Şartı”) ve benzeri girişimler, Avrupa’da YG-21’e verilen önemi ortaya koymaktadır. Avrupa Birliği’nin, aday ülkelerdeki Yerel Gündem 21 uygulamalarına da özel bir önem verdiği görülmektedir.

BM İnsani Çevre Konferansı

“Sürdürülebilir kalkınma” kavramı, ilk uluslar arası ifadesini, Haziran 1972’de İsveç’in Stockholm kentinde yapılan “Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı” sırasında bulmuştur. “6 Haziran BM Dünya Çevre Günü”ne adını vermesi dışında hatırlanmakta güçlük çekilen bu Konferans’ın temel çıktısı olan Stockholm Bildirgesi’nde, çevrenin “taşıma kapasitesi”ne dikkat çeken, kaynak kullanımında kuşaklar-arası hakkaniyeti gözeten, ekonomik ve sosyal gelişmenin çevre ile bağlantısını kuran ve kalkınma ile çevrenin birlikteliğini vurgulayan ilkeler, “sürdürülebilir kalkınma” kavramının temel dayanaklarını ortaya koymuştur. Sürdürülebilir kalkınma konusunda “katılım” ın önemi ve işlevi de, çok zayıf bir şekilde ifade edilmiş olmakla birlikte, yine ilk kez uluslararası belgelerdeki yerini Stockholm Konferansı’nda almıştır.

BM Yeryüzü Zirvesi

Dünya ölçeğinde büyük yankıları olan “Ortak Geleceğimiz” Raporu’na destek veren, dönemin Fransa, İngiltere, Rusya ve Hindistan liderlerinin başını çektiği yaklaşık 50 kadar ülke, Rapor’da yer alan önerilerin yaşama geçirilmesini sağlayacak küresel bir taahhüt belgesi ve eylem planı hazırlanması amacıyla, yeni bir Birleşmiş Milletler zirvesi düzenlenmesi yönünde ortak girişimde bulunmaya başlamışlardır.

Bunun sonucunda Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 1989 yılında aldığı kararla, bir “Çevre ve Kalkınma Konferansı” düzenlenmesini kararlaştırmıştır. Haziran 1972’de düzenlenen Stockholm Konferansı’ndan tam 20 yıl sonra, Haziran 1992’de düzenlenmesi kararlaştırılan bu zirvenin hazırlık çalışmaları, hızla başlatılmıştır. Konferans’ın hazırlık sürecinde BM üyesi ülkeler tarafından, çeşitli kurumların ve sektörlerin katılımıyla, Ulusal Komiteler oluşturulmuştur.

Ne var ki, dünyanın pek çok ülkesinde bu Komiteler, merkezi yönetim kuruluşları dışındakilere kapalı kalma “geleneğinden” kurtulamamıştır. Buna karşılık, sayıları daha az olmasına karşın hazırlık sürecine damgasını vuran bazı ülkeler, başta yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşları olmak üzere, çeşitli kesimlerin temsilcilerini bünyesinde toplayan Ulusal Komiteler oluşturulmasına öncülük ederek, katılımcı ve ortaklıklara dayalı bir anlayışın gelişmesine önemli katkılarda bulunmuşlardır.

Konferans öncesinde BM tarafından düzenlenen hazırlık toplantılarında, Konferans’ın temel çıktısı olması öngörülen “Gündem 21” başlıklı küresel eylem planının içeriği oluşturulurken,bugünkü gelişmişlik düzeylerine erişebilmek için doğal kaynaklarını hesapsızca kullanmış olan ve günümüzdeki çevre sorunlarının çok büyük bir bölümüne yol açan ülkeler ile gelişmekte olan, hızlı bir kentleşme sürecinin ağırlığı altında ezilen ve gelişmek için doğal kaynaklarını hızla tüketen ülkelerarasında “sürdürülebilir kalkınma” konusunda keskin görüş ayrılıkları ortaya çıkması, şaşırtıcı olmamıştır.Bununla birlikte, “sürdürülebilir kalkınma” ilkesinin yaşama geçirilmesinin ancak “yerinden” çözümlerle mümkün olacağı konusunda ortak bir görüş birliği oluşmuştur.

Aynı şekilde,çevreyi korumanın, doğrudan katılım ve demokratikleşme ile ilgili bir alan olduğu, bu bağlamda, özünde demokratikleşmeyi ve kentsel hakları savunmayı gerektirdiği, açıkça ifade edilmeye başlanmıştır.

Buna paralel olarak,küresel eylem planının hazırlık çalışmalarına da yansıyacak şekilde, demokratik uygulamaların,çoğulcu ve katılımcı politikaların en somut biçimde gerçekleşme olanağını ve ortamını bulduğu yerel yönetimlerin, 2000’liyıllara yepyeni bir anlayışla hazırlanmalarının önemi vurgulanmaya başlanmıştır. Geniş bir katılım ve yepyeni bir anlayışla sürdürülen hazırlık sürecinin ardından, “Yeryüzü Zirvesi” olarak adlandırılan BM Çevre ve Kalkınma Konferansı (UNCED), kararlaştırıldığı gibi, Haziran 1992’de Brezilya’nın Rio de Janerio kentinde gerçekleştirilmiştir.

179 ülkenin Devlet ve Hükümet Başkanları ile birlikte, binlerce resmi temsilcinin ve 35,000’in üzerinde sivil toplum kuruluşu temsilcisinin katılımıyla Rio Zirvesi, Birleşmiş Milletler’in en yüksek katılım düzeyine ulaşılan toplantısı olma özelliğini korumaktadır.

Rio Konferansı’nda beş uluslararası belge olan “Gündem 21” başlıklı küresel eylem planı ile birlikte, “Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi” ve “İklimsel Değişiklikler Çerçeve Sözleşmesi” başlıklı, küresel ölçekte bağlayıcı iki metin imzaya açılmış, bağlayıcılığı olmayan “Ormanların Sürdürülebilir Yönetimi Konusundaki İlkeler Bildirimi” benimsenmiş ve Konferans’ın genel kabullerini ortaya koyan “Çevre ve Gelişme Üzerine Rio Bildirgesi” kabul edilmiştir.

Rio Zirvesi, yalnızca “sürdürülebilir kalkınma” kavramını yaşantımıza sokmakla kalmayarak,katılımcı mekanizmaların ve süreçlerin önce Birleşmiş Milletlerce, ardından da tüm hükümetler ve diğer kurum ve kuruluşlarca benimsenmesini (ya da en azından dikkate alınmasını) sağlamıştır.

BM IV. Dünya Kadın Konferansı

Gündem 21’in 24. Bölümü, “Sürdürülebilir ve hakkaniyetli gelişme yönünde kadınlar için küresel eylem” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde,uluslararası topluluk tarafından, kadınların tüm kalkınma faaliyetlerinde eksiksiz, eşit ve kendileri için en yararlı olabilecek biçimde yer almalarını sağlamak üzere çeşitli eylem planları ve anlaşmalar benimsenmiş olduğuna dikkat çekilmektedir.

Gerek bu eylem planlarının ve anlaşmaların tam olarak yaşama geçirilmesi ve gerekse Gündem 21’in başarılı olarak uygulanması açısından, kadınların ekonomik ve politik karar alma sürecine etkin olarak katılımının yaşamsal bir önem taşıdığı vurgulanmaktadır.

Gündem 21’in kadınlarla ilgili bu bölümü,kadınlara yönelik hedefler ve eylemler içeren 28. Bölüm ve başka bölümlerin de yansımalarını kapsayacak şekilde, Eylül 1995’de Pekin’de (Beijing) yapılan Birleşmiş Milletler Dördüncü Dünya Kadın Konferansı’nın temel dayanaklarını oluşturmuştur. Pekin öncesinde düzenlenen Birleşmiş Milletler zirvelerinin temel çıktılarını oluşturan belgelerin tümünde, Gündem 21’in kadınlarla ilgili bölümlerindeki ilkeleri ve eylem alanlarını izleyen önemli maddelere yer verildiği görülmektedir. Özellikle, 1993 yılında düzenlenen BM Viyana İnsan Hakları Konferansı’nın çıktısı olan Eylem Programı’nda “Kadının eşit statüsü ve insan hakları” başlığı altında, Gündem 21’in 24. Bölümü’ne doğrudan gönderme yapılarak, bu bölümdeki hükümlerin gerçekleştirilmesinin, kadının temel insan haklarının korunması ve geliştirilmesi açısından taşıdığı önemin vurgulanması, Pekin Konferansı’na bir başka yaşamsal boyuttan dayanak sağlamıştır.

Bu dayanaklarla birlikte, Dördüncü Dünya Kadın Konferansı’na adını veren ve içeriğini kazandıran hareket noktası, kendisinden 10yıl önce düzenlenen Nairobi Konferansı olmuştur. “Birleşmiş Milletler Kadın Onyılı ” olarak ilan edilen 1976-1985 dönemindeki uygulamaları değerlendirmek amacıyla 1985 yılında Kenya’nın başkenti Nairobi’de düzenlenen Konferans’ın temel çıktısı, “Kadının Gelişmesi İçin Geleceğe Dönük Stratejiler” başlıklı belge olmuştur.

Başta bu önemli stratejilerin yaşama geçirilmesine yönelik gelişmeler ve dünya ölçeğindeki uygulamalar olmak üzere, Nairobi Konferansı’nın üzerinden geçen on yıllık dönemin değerlendirildiği Pekin Zirvesi’nde,kendisinden önceki konferansın izinden gidilerek, geleceğe yönelik stratejiler ve eylem alanları da ortaya konmuştur. Dördüncü Dünya Kadın Konferansı’nın temel çıktıları, bu Zirve sırasında benimsenen Pekin Bildirgesi ile birlikte, “kadının yapabilir kılınmasına yönelik bir gündem” olarak tanımlanan Eylem Platformu başlıklı belgedir.

Gündem 21’in “küresel ortaklıklar” üzerindeki vurgusu, Rio’yu izleyen Birleşmiş Milletler zirvelerinde kendisine ancak büyük ölçüde gölgede kalan bir yer bulabilmiş olmakla birlikte, Pekin Konferansı çıktılarında katılım ve ortaklıkların öneminin, bir başka coşkuyla vurgulandığı görülmektedir. Pekin Bildirgesi, kadının toplumsal cinsiyet eşitsizliğini dikkate alarak, “sürdürülebilir insani ve dayanağı olarak, “kadınların ekonomik ve sosyal gelişme sürecinde yer almalarını, fırsat eşitliğini ve kadınların ve erkeklerin, insan merkezli sürdürülebilir kalkınmanın hem uygulayıcıları hem de yararlanıcıları olarak, tam ve eşit katılımını” gerektirdiğinin altını çizmektedir.

Aynı şekilde, Eylem Platformu belgesinin de, “İnsan-merkezli sürdürülebilir gelişmenin koşulu, kadın-erkek arasında eşitliğe dayalı olacak şekilde dönüştürülmüş yeni bir ortaklık oluşturulmasıdır”, yaklaşımı üzerine bina edilmiş olduğu görülmektedir.

Eylem Platformu’nda, küresel ölçekteki temel sorun alanlarına ilişkin değerlendirmelerin ışığında,geleceğe yönelik olarak belirlenen stratejik hedefler ve eylemler ile bunların gerçekleştirilmesini kolaylaştıracak kurumsal ve mali düzenlemelerin tamamında, katılımın ve ortaklıkların önemi ve işlevi vurgulanmaktadır.

İstanbul HABITAT II Zirvesi

Gündem 21’in Türkiye’de tanınması, büyük ölçüde, 1996 yılında İstanbul’da düzenlenen BM Habitat II İnsan Yerleşimleri Konferansı (“Kent Zirvesi”) sayesinde olmuştur. Gündem 21’in özellikle “Sürdürülebilir insan yerleşimleri gelişmesinin desteklenmesi” konulu 7. Bölümü, Habitat Gündemi’nin belkemiğini oluşturmaktadır. Bu bağlamda, Habitat Gündemi’nin iki ana hedefini oluşturan “Herkese yeterli konut sağlanması” ve “Kentleşen dünyada sürdürülebilir yerleşmeyi gerçekleştirmek” hedefleri, Gündem 21 ile kopmaz bağlar oluşturmakta ve “sürdürülebilir kalkınma” kavramının, temel insan haklarına ve kentsel haklara uzanan geniş bir çerçevede ele alınması gereğinin altını çizmektedir.

Habitat Gündemi’nin özellikle 103, 211 ve 213. paragrafları ve İstanbul Bildirgesi’nin yerel yönetimlerle ilgili 12. Maddesi, Yerel Gündem 21 ile olan güçlü bağlantıyı ortaya koymaktadır.

Bu bağlantı, daha sonraki yıllarda daha da güçlendirilmiştir. Mayıs 1999’da Nairobi’de düzenlenen ve Gündem 21 ile Habitat Gündemi arasındaki eşgüdümün sağlanmasını amaçlayan BM İnsan Yerleşimleri Komisyonu 17. Oturumunda üye ülkeler tarafından kabul edilen “Habitat Yerel Eylem Planlaması Ortaklar Elkitabı”nda, Habitat ilkelerinin yaşama geçirilmesindeki en güçlü mekanizma olarak Yerel Gündem 21 gösterilmektedir.

Habitat Gündemi’nde, “sürdürülebilir kalkınmanın vazgeçilmez temelinin demokratik,insan haklarına saygılı, şeffaf, katılımcı ve halka hesap veren yönetimler olduğu belirtilmektedir. Böylelikle, 21. yüzyılın başlarına damgasını vuran “yönetişim” ilkesinin de temel çerçevesi çizilmiş olmaktadır.

Habitat Gündemi, bu Gündem’in etkin olarak yaşama geçirilmesinin önkoşulunun, yerel yönetimlerin, sivil toplum kuruluşlarının ve diğer yerel aktörlerin etkin katılımı olduğunu vurgulayarak son bulmaktadır. BM Habitat II “Kent Zirvesi”, Rio’da başlatılan Yerel Gündem 21 hareketini, yerel yönetimin “kolaylaştırıcı” rolünün altını çizerek, “iyi yönetişim” in temel ilkelerini ön plana çıkararak ve yerel yönetim, sivil toplum ve özel sektör işbirliğini teşvik ederek, güçlendirmiş ve zenginleştirmiştir.

Konferans sırasında UNDP – Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından uluslararası bir program olarak benimsenen YG-21uygulamaları, Türkiye’nin de içinde bulunduğu 80’i aşkın ülkede, yaygın biçimde desteklenmeye başlanmıştır. Bu bağlamda, Türkiye’de Yerel Gündem 21 uygulamalarının, Habitat II ile eşzamanlı olarak başlaması, rastlantı değildir. Katılımcı yaklaşımların küresel dayanakları olarak, Rio “Yeryüzü Zirvesi”nin açmakta zorlandığı kapıyı İstanbul “Kent Zirvesi” aralamış ve yerel yönetimlerimizin Yerel Gündem 21 ile tanışmasını ve sahiplenmesini sağlamıştır.

BM Binyıl Zirvesi

6-8 Eylül 2000 tarihleri arasında Birleşmiş Milletler’in New York`taki Genel Merkezi’nde,aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 189 ülkenin Devlet ve Hükümet Başkanlarının katılımıyla, “yeni bir binyılın başlangıcında” yapılan liderler zirvesinde, günümüzün en güçlü ve öncelikli küresel taahhüt belgelerinden biri olarak kabul edilen Birleşmiş Milletler Binyıl (Millennium) Bildirgesi imzalanmıştır.

Bildirge’de, “tüm dünyada adil ve kalıcı bir barış sağlanması” kararlılığının dile getirilmesinin ardından, dünya ölçeğinde üstesinden gelinmesi gereken en temel sorunun, “küreselleşmenin tüm insanlık için olumlu bir güce dönüştürülmesi” olduğu vurgulanmaktadır.

Küreselleşmenin sağladığı nimetlerin günümüzde çok dengesiz bir biçimde paylaşıldığı ve külfetinin deyine dengesiz bir biçimde dağıldığı saptaması yapıldıktan sonra, “küreselleşme, ancak tüm çeşitliliği ile insanlığı kapsayan ortak bir gelecek kurmaya yönelik geniş kapsamlı ve sürekli çabalarla herkesi kucaklayan ve adil bir sürece dönüştürebilir”, denmektedir. Bildirge’de, 21. yüzyılın uluslararası ilişkileri açısından zorunlu görülen temel ilkelerin “özgürlük, eşitlik, dayanışma, hoşgörü, doğaya saygı ve ortak sorumluluk” olduğu belirtilmekte ve bu ortak değerlerin yaşama geçirilmesine yönelik hedefler belirlenmiş bulunmaktadır.

Bu kapsamda, Bildirge’de özgürlük, demokrasi ve insan hakları konularındaki taahhütlerin yanı sıra, bir dönüm noktası olması öngörülen 2015 yılına kadar gerçekleştirilmek üzere, kalkınmaya ve yoksulluğun azaltılmasına yönelik sekiz hedef (“Binyıl Kalkınma Hedefleri”) belirlenmiştir:

BİNYIL KALKINMA HEDEFLERİ

”¢ Hedef 1: Mutlak yoksulluk ve açlığı ortadan kaldırmak

”¢ Hedef 2: Herkesin temel eğitim almasını sağlamak

”¢ Hedef 3: Kadınların durumunu güçlendirmek ve toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamak

”¢ Hedef 4: Çocuk ölümlerini azaltmak

”¢ Hedef 5: Anne sağlığını iyileştirmek

”¢ Hedef 6: HIV/AIDS, sıtma ve diğer hastalıkların yayılımını durdurmak

”¢ Hedef 7: Çevresel sürdürülebilirliği sağlamak

”¢Hedef 8: Kalkınma için küresel ortaklıklar geliştirmek

Rio sonrasındaki dönemde, dünyanın farklı bölgelerinde yerel düzeyde çok sayıda sürdürülebilir kalkınma girişiminin sergilediği öncü ve başarı örnekler karşısında küresel topluluk, Binyıl Kalkınma Hedefleri’ne ulaşılmasında, bu hedeflerin yerel yönetimler, sivil toplum kurumları ve diğer yerel “aktörler” tarafından sahiplenilmesinin önemini giderek daha iyi kavramaya başlamıştır. Bu yaklaşımın, 2002 BM Johannesburg Zirvesi’ne de yansıdığı görülmektedir.

Zirve öncesinde,sırasında ve sonrasında yapılan değerlendirmelerde,“ortaklıklar” oluşturulmasına verilen önem vurgulanmakla kalmayarak, bu konuda çeşitli uluslararası programlar desteklenmeye başlanmıştır. Bu bağlamda, Binyıl Kalkınma Hedefleri’nin yaşama geçirilmesinde, Yerel Gündem 21’lerin yaşamsal bir işlevi bulunmaktadır. BM Binyıl Bildirgesi’nde özellikle “Kalkınma ve Yoksulluğun Azaltılması” (Bölüm 3), “Ortak Çevrenin Korunması” (Bölüm 4) ve “İnsan Hakları, Demokrasi ve İyi Yönetişim” (Bölüm 5) başlıkları altında getirilen küresel hedeflerin büyük bölümü, Yerel Gündem 21 süreçlerini doğrudan ilgilendirmektedir. Dünya ölçeğindeki bu gelişmelere öncülük edecek şekilde, Türkiye Yerel Gündem 21 Programı’nın yeni aşaması, BM Binyıl Bildirgesi Hedefleri’nin ve bunlara bağlı olarak, Johannesburg Uygulama Planı’nın) yerelleştirilmesine yönelik uygulamalara dayalı olarak geliştirilmiştir.

BM Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi

21. yüzyılın ilk küresel konferansı olan BM Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi, 26Ağustos-4 Eylül 2002 tarihleri arasında Güney Afrika’nın Johannesburg kentinde düzenlenmiştir. “Sürdürülebilir kalkınma” başlığının ilk kez küresel bir konferansa adını verdiği bu Zirve, kendisinden 10 yıl önce düzenlenen1992 Rio Zirvesi sonrasında dünyada Gündem 21 uygulamalarının değerlendirilmesini hedeflemesi nedeniyle, “Rio+10” adıyla da anılmaktadır. Johannesburg Zirvesi’nde, Rio’nun ana çıktısı olan Gündem 21’in sorgulanması yerine, “sürdürülebilir kalkınma” konusundaki taahhütlerin yenilenmesine ve uygulama mekanizmalarına işlerlik kazandırılmasına yönelik bir eylem planı üzerinde uzlaşma sağlanması hedeflenmekteydi. Rio+10 hazırlık süreci, Zirve’den beklentilerin düşük tutulmasına yol açan bir görünüm sergilemiştir.

Zirve öncesinde BM tarafından düzenlenen dört Hazırlık Komitesi toplantısında da temel metinler üzerinde uzlaşma sağlanamaması nedeniyle, Zirve’nin sonuçsuz kalacağı endişesi oldukça yaygınlaşmıştı. Buna karşılık, Zirve boyunca süren sancılı müzakereler sonrasında, neredeyse son dakikada sağlanan uzlaşma ile, önemli çıktılar sağlanmıştır. Zirve’nin iki temel çıktısı olarak, “Uygulama Planı” ile “Johannesburg Sürdürülebilir Kalkınma Bildirgesi” benimsenmiştir.“Uygulama Planı”, Rio’da kabul edilen temel konuların yaşama geçirilmesini kolaylaştıracak bir eylem çerçevesi sunmaktadır.

Zirve’ye katılan tüm hükümetlerin imzaladığı Uygulama Planı, yoksulluğun azaltılması başta olmak üzere, tüketim, doğal kaynaklar, sağlık, uygulama araçları ve kurumsal çerçeve gibi konuları kapsamaktadır. Zirve’nin diğer temel çıktısı olan “Johannesburg Sürdürülebilir Kalkınma Bildirgesi” nde, Rio’dan Johannesburg’a uzanan süreç özetlendikten sonra, karşılaşılan sıkıntılara ve darboğazlara dikkat çekilmekte, “sürdürülebilir kalkınma” hedefine yönelik küresel taahhüt yinelenmekte, ortaklıkların önemi dile getirilmekte ve uygulamanın güçlendirilmesi gereği vurgulanmaktadır.

Rio Zirvesi’nden sonra geçen on yıllık sürede Gündem 21’in ne ölçüde yaşama geçirildiğine ilişkin değerlendirmelerde, dünya ölçeğindeki “en iyi uygulama” örneklerine ve iyi niyetli çabalara rağmen, genelde başarılanların çok sınırlı ve yetersiz kaldığına dikkat çekilmektedir.

Bu yetersizlik, Johannesburg Zirvesi’nin tartışma çerçevesini oluşturmak üzere, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri tarafından hazırlanan “Gündem 21’in Uygulanması” başlıklı raporda, “uygulama açığı” ifadesiyle, en açık şekilde vurgulanmaktadır.

Raporun 166’ncı paragrafında, “Yerel Gündem 21 girişimleri, yerel düzeyde katılımın en başarılı şemsiyesi olmuştur”, saptaması ise özel bir önem taşımaktadır. Gerçekten de, Johannesburg Zirvesi’ne sunulan BM belgeleri arasında yer alan “Yerel Yönetimler Diyalog Raporu”nun çeşitli bölümlerinde de vurgulandığı gibi, Gündem 21’in yaşama geçirilmesine yönelik başlıca adımlar, yerel düzeyde atılmış bulunmaktadır. Rapor’da, yerel yönetimlerin, “Rio’nun en istikrarlı ve muhtemelen en etkili çıktısı” olduğu belirtilen Yerel Gündem 21’in sağladığı ivmeyle, Gündem 21’de yer alan kapsamlı eylem alanlarına dünya ölçeğindeki en etkili yanıtı verebilmiş olduklarına dikkat çekilmektedir.